Szukszto Krystyna – Towarzystwo Miłośników Miasta Piły

Herbu Pobóg, ur. 15.11.1897r. w Medyngianach, powiat Telsze na Żmudzi, w rodzinnym majątku nad rzeką Minią; zm. 27.10.1987r. Pochowana na Cmentarzu Komunalnym w Pile, kwatera 1/a, rząd 8, grób 16.

Szlachcianka, córka Ludwika Szukszto(1854-1917) i Zofii z domu Narbutt, herbu Trąby(1874-1927).

Pedagog, nauczycielka języka polskiego w kowieńskim Gimnazjum Polskim im. Adama Mickiewicza, działaczka społeczności Polaków na Litwie Kowieńskiej, a potem rodaków z Litwy Kowieńskiej na obczyźnie, inicjatorka fundacji na rzecz upamiętnienia Polaków tej części Litwy, pomordowanych podczas II Wojny Światowej, zasłużona nauczycielka szkół średnich w Trzciance i Pile.

Praprawnuczka Konstantego Jelskiego, posła na Sejm Czteroletni(1788-1792). Spokrewniona z licznymi rodami szlacheckimi na Żmudzi. Siostra Eugenii(1895-1970), Wacława(1897-1988), Ksawerego (1899-?) oraz Kazimierza (1904-1970) i Jerzego(1907-?). Rodzeństwo używało rodowego nazwiska „Szukszta”. Eugenia jako osoba dorosła mieszkała w Warszawie, trzej najmłodsi bracia wyemigrowali z czasem do Ameryki Południowej.

Wacław, wraz z żoną Haliną( 1910-1970; z domu Narkiewicz, herbu Wieniawa) otrzymali pośmiertnie od żydowskiego instytutu Yad Vashem honorowy medal „Sprawiedliwy wśród narodów świata”, za zasługi wojenne w ratowaniu Żydów. Zimą 1942r. przez 6 tygodni w swoim domu ukrywali Rachelę Gurvich i jej 15 letniego syna Jakowa, którzy zbiegli z getta w pobliskich Telszach, na krótko przed jego likwidacją. W okresie międzywojennym to Wacław z Haliną zarządzali zasobnym,100 hektarowym gospodarstwem w Medyngianach. Tuż przed II wojną światową majątek, zgodnie z testamentem rodziców Ludwika i Zofii, wstąpiwszy wcześniej w związek małżeński, przejął młodszy brat Kazimierz. Po zakończeniu wojny, w wyniku konieczności opuszczenia Kresów, Wacławowie osiedli w Szczecinie(w dzielnicy Gumieńce).

Krystyna Szukszto początkowo uczyła się w domu z pomocą zatrudnionych bon i guwernantek. W latach 1909-1912 uczęszczała do założonego i prowadzonego przez Joannę z Billewiczów Narutowiczową, czteroklasowego progimnazjum w Telszach.
W 1915r. ukończyła Prywatne Żeńskie Gimnazjum M.N. Winogradowej w Wilnie. Szkoła założona w 1897r., kształciła dziewczęta z zamożnych ziemiańskich rodzin. Była to placówka rosyjskojęzyczna, a wykłady po polsku odbywały się w ramach zajęć pozalekcyjnych i to tylko podczas krótkotrwałej „odwilży” politycznej w Rosji w latach 1905-1908. Była 8-klasowym gimnazjum, z państwowymi uprawnieniami egzaminacyjnymi, w 1912r. jedną z 7 wileńskich żeńskich szkół średnich. Po zakończeniu edukacji w Wilnie, Szukszto odbyła naukę w VIII(pedagogicznej) klasie Prywatnego Żeńskiego Gimnazjum Anny Jastrzębskiej w Rydze(istniało w latach 1909-1915). Obie szkoły zostały zamknięte jesienią 1915r. po zajęciu terenów wschodnich przez Niemców(do Wilna wkroczyli oni 18 września). Egzamin dojrzałości zdawała w 1916r. w Piotrogrodzie, dokąd pod naporem frontu, obie placówki oświatowe ostatecznie ewakuowano.

W latach 1916-1918 uczyła dzieci w Domu Polskim, w jednej z miejscowości w rejonie Orszy. Następnie, w okresie 1918-1920 pracowała w założonym przez Annę Dróżynównę, Prywatnym Polskim Gimnazjum w Telszach.
Otrzymawszy rekompensatę pieniężną za część majątku zapisanego w testamencie rodziców, zamieszkała u siostry w Warszawie, gdzie w latach 1920-1923 odbyła w Państwowym Instytucie Pedagogicznym Marii Grzegorzewskiej, 3-letni kurs naukowy (wyższe studia zawodowe, ale bez tytułu magistra) z zakresu języka i literatury polskiej. W styczniu 1924r. uzyskała dodatkowe uprawnienia do nauczania tych przedmiotów w szkołach średnich i seminariach nauczycielskich. Zdobyła kwalifikacje i status nauczyciela mianowanego.
Szukszto posługiwała się biegle językiem niemieckim, rosyjskim i francuskim. Miała podstawowe przygotowanie muzyczne i posiadła umiejętność gry na fortepianie. Korzystała z nich między innymi podczas wakacji spędzanych w rodzinnym domu na wsi. Spotykając się tam m.in. z kuzynką Krystyną Plater-Zyberk postanowiły onegdaj, ofiarować klasztorowi jasnogórskiemu w Częstochowie cenne i kosztowne pamiątki rodzinne- tzw. karbunkuły, czyli duże diamenty, służące za guziki przy delii, paradnego stroju pradziada Piotra Szukszty, posła na sejm, sygnatariusza Unii Lubelskiej(1569r.).

W okresie 1923-1925 pracowała w Prywatnej Żeńskiej Szkole Handlowej w Warszawie zarządzanej przez Stanisławę Rabską. Równolegle też w Prywatnym Gimnazjum założonym i prowadzonym pod patronatem Stowarzyszenia Oświatowego „Unia”, przez Kazimierza Kulwiecia. Był on znakomitym polskim przyrodnikiem i krajoznawcą, współtwórcą w 1906r. Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i działaczem Ligi Ochrony Przyrody. Potem (lata 1925-1927) uczyła języka ojczystego w zakonnym Gimnazjum Żeńskim sióstr Niepokalanek(Zgromadzenie Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny) w Szymanowie, między Sochaczewem a Teresinem, 30 kilometrów na wschód od Warszawy. Placówka powstała jeszcze za życia współzałożycielki Zgromadzenia siostry Marceliny Darowskiej, została przez hitlerowców z początkiem II wojny światowej formalnie rozwiązana. Tym niemniej na przyklasztornych tajnych kompletach w okresie 1939-1945 tzw. „małą maturę”(po gimnazjum) uzyskało 178 osób, zaś 177 po ukończeniu liceum, świadectwo dojrzałości. W sumie w zajęciach uczestniczyło podczas okupacji ok.730 dziewcząt. W roku 1927 została zatrudniona w koedukacyjnym Gimnazjum Polskim im. Adama Mickiewicza w Kownie nad Niemnem. Działało ono w latach 1919-1940, początkowo w starej kamienicy przy ulicy Maironisa 8, a od 1930r. w nowo wybudowanym obiekcie przy ulicy Leśnej 1(na narożnej posesji, dochodzącej równocześnie do Prospektu Witolda Wielkiego). Przełożoną Rady Gimnazjum była w latach 1926-1935, Joanna Narutowiczowa, bratowa późniejszego prezydenta Odrodzonej Rzeczpospolitej, Gabriela Narutowicza. Sam Narutowicz też urodził się zresztą w nieodległych Telszach, uchodzących za nieformalną stolicę Żmudzi.
Była to jedna z czterech szkół średnich na Litwie z wykładowym językiem polskim, obok Wiłkomierza i Poniewieża oraz rządowego gimnazjum, również w Kownie. Ponad stutysięczne to miasto, pełniło od 1920r. funkcje stolicy Republiki Litewskiej. W tym czasie Polacy stanowili według nieoficjalnych szacunków ok. 31,5 % jego mieszkańców. Co znamienne Litwini, określali ich odsetek jako ledwie 4,5-5% (W całej Republice, Polaków było zrazu 200 tysięcy). W tym historycznym mieście, gdzie krótko na zesłaniu przebywał i pracował jako nauczyciel Adam Mickiewicz, gdzie na starym mieście znajduje się dosłownie „bajkowy” gotycki kościółek Witolda(nad samym Niemnem- w razie powodzi, wlewała się doń woda!), gdzie piękny ratusz, zwany „Białym Łabędziem”, gdzie wreszcie katedra p.w. św. Piotra i Pawła, z grobem pierwszego prymasa niepodległej od ZSRR Litwy, kardynała Vincentasa Sladkeviciusa(1920-2000), panowały silne antagonizmy narodowościowe. Dochodziło do zaciekłych konfliktów. Jednym z przejawów był pogrom Polaków w 1926 roku oraz rosnąca ich dyskryminacja w życiu społecznym i politycznym. W dniu 23 maja 1930r. dokonano napaści między innymi na Gimnazjum Polskie i zniszczono wiele pomieszczeń.
Szukszto była zaangażowana w przygotowanie uroczystości szkolnych. Zorganizowała m.in. w 1934r. uroczyste obchody w 100-lecie paryskiego

Po zamknięciu Gimnazjum Polskiego w 1940r. przez władze litewskie, Szukszto zamieszkała w niewielkiej miejscowości Szyłele(Silale), w połowie drogi między Kownem a Kłajpedą, 30 kilometrów na północ od Taurogów. Znajdował się tam w XVIII i XIX wieku majątek Piłsudskich i Billewiczów. Objęła posadę nauczycielki szkoły gminnej. Uczyła, do roku 1945 młodzież litewską, również w pobliskich Płungianach i Ławkowie, języka rosyjskiego i niemieckiego. Szyłele dopiero od 1952r. posiadają prawa miejskie, liczą obecnie(2007r.) ponad 6 tysięcy mieszkańców.

W 1945r. transportem repatriacyjnym dotarła do Wielkopolski. Podjęła pracę nauczycielki w Trzciance k. Piły. Została polonistką w Miejskim Gimnazjum i Liceum Koedukacyjnym(dziś Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica).
Wraz z uczniami, w miejscowym hotelu „Polonia” wystawiała spektakle teatrzyku szkolnego. Z okazji „Dnia Książki” 3 maja 1946r. zorganizowała odważną inscenizację o podtekście aktualnym i politycznym. Przebywała w Trzciance do 1947r. W latach 1947-1949 wykładała w Liceum Pedagogicznym w Inowrocławiu. Została usunięta, ze względów politycznych, z uwagi na „wrogie klasowo” pochodzenie społeczne, aczkolwiek we własnoręcznie sporządzanych podaniach o pracę, określała je asekuracyjnie, jako inteligenckie. Przez pięć lat uczyła języka rosyjskiego w IV Państwowej Szkole Ogólnokształcącej w Bydgoszczy.

W 1954r. rozpoczęła pracę w Pile, gdzie jej siostrzenica Zofia Narkiewicz była kierownikiem Miejskiej Biblioteki Publicznej.
Krystynę Szukszto zatrudniono w charakterze wykładowcy języka rosyjskiego w średnich szkołach: ekonomicznej oraz gastronomicznej. Obie placówki mieszczą się do chwili obecnej naprzeciwko siebie, przy ul. Generała Władysława Sikorskiego(kiedyś Mleczna). Pierwsza ze szkół działała jako Państwowe Gimnazjum i Liceum Handlowe. W momencie przybycia p. Szukszto, funkcję jej dyrektora pełnił Dymitr Balejko. Za kadencji następcy, Kazimierza Krzyżanowskiego(od 1958r.) została przekształcona w Technikum Ekonomiczne, a dzięki wysiłkom wicedyrektora Edmunda Warnke, utworzono Wydział Zaoczny dla dorosłych. Tam profesor Szukszto zezwolono nareszcie na wykładanie języka ojczystego.

Dyrektorami Technikum Gastronomicznego byli wówczas kolejno: Marian Kuśnierek i Stanisław Krupa.
Pracowała w obu tych placówkach do 30 sierpnia 1960r., po czym przeszła na emeryturę. W okresie 01.09.-31.08.1969r. jako zatrudniona w niepełnym wymiarze, była nauczycielem na Wydziale Zaocznym macierzystego Zespołu Szkół Zawodowych- Ekonomicznych, Centrali Rolniczej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”. Pełniła też doraźne zastępstwa w szkole dziennej. Przez jakiś czas udzielała prywatnych lekcji w domu.
W okresie 01.12.1958-31.08.1959r. sprawowała obowiązki przewodniczącej Zespołu Nauczycieli Języka Polskiego w Zasadniczych Szkołach Zawodowych Ośrodka Metodycznego Kuratorium Okręgu Szkolnego w Poznaniu. W 1958r. została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi.

Zrazu krótko mieszkała w poniemieckiej, dziś już nieistniejącej kamienicy przy ówczesnej alei Józefa Stalina(dziś al. Niepodległości), w sąsiedztwie budynku obecnego pilskiego Starostwa Powiatowego. Lokatorami tego domu byli też jej krewni, pp. Narkiewiczowie. Potem dostała małe mieszkanie(ze wspólną kuchnią) w położonym naprzeciwko internacie, gdzie wydzielono kilka pomieszczeń dla nauczycieli. Ostatnim jej adresem w Pile była „kawalerka” w bloku przy ulicy Stefana Okrzei.

Bardzo religijna. Należała do Trzeciego Zakonu, do neokatechumenatu. Uczestniczyła w życiu parafii p.w. Św. Rodziny oraz kulturalnym miasta. Mnóstwo czytała. Zapraszana była na odbywające się corocznie od 1962r, Pilskie Turnieje Poetyckie, sześciokrotnie organizowane przez Pilski Dom Kultury, redakcję miesięcznika Ziemia Nadnotecka oraz Pilskie Towarzystwo Kultury. Cieszyły się ogromnym zainteresowaniem i każdorazowo były naprawdę wielkim wydarzeniem. Swoje pierwsze wiersze czytał młody Stanisław Barańczak, ponadto uczestniczyli m.in. Jolanta Nowak Wenklarowa, Nikos Chadżinikolau, Józef Ratajczak, Andrzej K. Waśkiewicz. Jury konkursowemu przewodniczył Julian Przyboś, a zasiadali w nim: Wiktor Woroszylski, Stanisław Grochowiak, Zbigniew Bieńkowski i in. Pani Krystyna, była zachwycona, zapraszała jurorów i uczestników konkursu na spotkania z młodzieżą, do szkół w których wcześniej pracowała.

Jakiś czas po przybyciu do Piły przyłączyła się do inicjatywy niegdysiejszego ucznia i późniejszego profesora gimnazjum kowieńskiego Władysława Stommy, który 16 sierpnia 1958r. na fali „popaździernikowej odwilży” zorganizował w Elblągu pierwszy po wojnie Zjazd Profesorów i Wychowanków Szkół Polskich na Litwie. Udział wzięło w nim kilkadziesiąt osób. Od 1969r. Szukszto prowadziła regularną działalność na rzecz odnowienia kontaktów między Polakami-dawnymi mieszkańcami Kowieńszczyzny. Chodziło także o zorganizowanie pomocy materialnej rodakom, pozostałym za wschodnią granicą, cierpiącym dyskryminację etniczną i ekonomiczne niedostatki rzeczywistości radzieckiej. Dotarła do środowisk emigracyjnych w Anglii, Belgii i we Włoszech, co w ówczesnych warunkach utrudnień komunikacyjnych, było zarazem niełatwe i niebezpieczne. Powzięła też pomysł zbiórki pieniędzy na tablicę upamiętniającą tych Polaków z Litwy, którzy polegli podczas II wojny światowej lub zostali zmuszeni do wyjazdu. Ostatecznie treść napisu na tablicy tak złagodzono(dodając też niejednoznaczną sprawę migracji w trakcie I wojny światowej), by nie drażnić zanadto władz PRL. Korzystając z kolejnej „odwilży”, tym razem pogrudniowej, „gierkowskiej”, wmurowano ją w Archikatedrze św. Jana w Warszawie i 23 kwietnia 1972r., uroczyście poświęcono. Towarzyszył temu Zjazd dawnych mieszkańców Litwy Kowieńskiej. Podobny odbył się po roku, w rocznicę odsłonięcia tablicy. Wyasygnowano wówczas pewną kwotę na poczet kolejnych rocznicowych mszy świętych w intencji pomordowanych. W roku 1973r. p. Szukszto została objęta inwigilacją pilskiej Służby Bezpieczeństwa. Obserwowanej nadano pseudonim ”Magda”, a celem akcji była „kontrola operacyjna osoby podejrzanej o propagowanie wrogiej antysocjalistycznej i nacjonalistycznej działalności w odniesieniu do ziem litewskich”.
Tymczasem nawiązała kontakt z kolejnym byłym uczniem gimnazjum w Kownie, Henrykiem Wojnowskim, który kierował polskim amatorskim zespołem pieśni i tańca przy Domu Kultury przy kombinacie „Inkaras” w Kownie. Władze komunistyczne z zasady, z pobudek ideologicznych i propagandowych popierały rozwój tego typu „ludowych” grup artystycznych. W tym wypadku zachodziła dodatkowa okoliczność w postaci patronatu licznej załogi robotniczej dużego zakładu produkcyjnego. Szukszto uznała to za rękojmię przyjęcia pomocy z Polski. Zebrała od około 70 osób datki pieniężne i w lutym 1974r. przekazała je ludowemu zespołowi na zakup, względnie uszycie, brakujących strojów.

Była inwigilowana do roku 1976r. Na decyzję o zaprzestaniu obserwacji wpłynął między innymi fakt, że jako osoba niedosłysząca, stale słuchała radia nastawionego na cały regulator. Uniemożliwiało to działanie urządzeń podsłuchowych, zainstalowanych w budynku, gdzie mieszkała.

Pamiętana jest w Pile jako prawdziwa dama, energiczna, elegancka, smukła starsza pani, z nienagannym siwym kokiem.
Całe życie była osobą niezamężną, podobno abnegatką w sprawach kulinarnych.
Umiała jednak przygotować takie oryginalne smakołyki, jak gruszki w sosie szodowym, drylowany agrest kandyzowany, na wigilię biały albo czerwony kisiel oraz tradycyjne uszka.
Częstowała herbatą w eleganckich, kolekcjonerskich filiżankach.

Zmarła w Zakładzie Opieki Społecznej „Caritas” w Wieleniu. Zgodnie z życzeniem została pochowana w habicie tercjarki.

Bibliografia:

Źródła:
Archiwum Zespołu Szkół Zawodowych-Ekonomicznych w Pile, akta personalne Szukszto Krystyna; Rozmowa z Teresą Krzystek, przez 45 lat kierującą sekretariatem Technikum Ekonomicznego w Pile/Michał Początek.- 18.09. i 17.10.2019; Rozmowa i korespondencja z krewną Teresą Kwiek-Walasiak/Tenże.- 16.09. i 06.10. 2019, oraz 01.01.2020; Rozmowa z Tomaszem Kamińskim, działaczem kultury z Piły/Tenże.- 18.09.2019.

Internet:
www.sejm-wielki.pl>szukszta, Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego/M.J. Minakowski/,dostęp 15.09.2019;www.tmmp.pila.pl : Słownik Pilan, Zofia Narkiewicz/MariaBochan,dostęp15.09.2019; https://sienkiewiczowie.pl/Teresa-Pajewska-Scheller-1932-2019,dostęp 15.09.2019 2019; https://pl.wikipedia.org/wiki/kowno, dostęp 15.09.2019; https://www.google.pl/maps/place/szyłele+litwa, dostęp 18.09.2019; https://www.google.pl//Serach?=Source=65ml, dostęp 25.09.2019.; https://pl.wikipedia.org/wiki/Gimnazjum_Polskie_im_Adama_Mickiewicza_w_Kownie,dostęp16.09.2019.,https://www.szkolaniepokalanow.com/historia, dostęp 16.09.2019.;www.polskipetersburg.pl/image/upload/biblioteka/polscy_ studenci_na_wyzszych_uczelniach_Petersburga_Franciszek_Nowinski,pdf,s.10, dostęp25.09.2019.;https://szymanowedu.pl./o-nas/historia.;db.yadvashem.org /righteous/family.en&ntendl=5732214, dostęp 16.09.2019; https://www.google.pl/searcg+hp&ei+caicXdeKL8PjsAfyopGACA&q=Gimnazjum+Winogradowej+w+Wilnie&q, dostęp 08.10.2019; polonika.lv/gimnazjum-annyjastrzębskiej/,dostęp08.10.2019;file:://C:/useres/admin/AppData/local/Temp/174729 m1913n. 182,pdf(Kurier Wileński 11 sierpnia 1913, No 182, s.1- anons o przyjęciach do gimnazjum Winogradowej w Wilnie), dostęp 08.10.2019; www.kul.pl/files/232/PUBLIKACJE/218_blaszczyk.pdf,s.373,dostęp 07.10.2019(Recenzje i omówienia; dot. K. Bojko, Harcerstwo polskie na Litwie kowieńskiej 1918-1945, Niezależne Wydawnictwo Harcerskie, Warszawa-Wilno 2015.); Internet, Jak powstawały polskie gimnazja w Wilnie, www.wilnoteka.It/ artykul/jak-powstały-polskie-gimnazja-w-wilnie,dostęp 08.10.2019; https://kresy.pl/kresopedia/ Polacy z Litwy Kowieńskiej: patriotyzm z naturalnych przyczyn/K.J. Sidorkiewicz/Kurier Wileński, 2 October 2015, s.2-4, dostęp 12.09.2019;

Artykuły i opracowania:
Szukszto Krystyna(1898-1987)-Polonistka w Miejskim Gimnazjum i Liceum Koedukacyjnym w Trzciance/E. Wiśniewska//Życie interesujących kobiet z Trzcianki i okolic.- Trzcianka : Muzeum Ziemi Nadnoteckiej im. Wiktora Stachowiaka w Trzciance, 2018,s.273; Zakazane tablice(2)/K. J. Sidorkiewicz//Świat Inflant. Pismo literacko-naukowe.- 2019 R.16, nr 6(201) czerwiec, s.7.; Wspomnienia Teresy z Szuksztów Pajewskiej-Scheller: na podstawie nagrania z magnetofonu/spisała J. Narkiewicz-Tarłowska.- Piła : Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Pile, 1999.- maszynopis s.5,8,11,12.; Szkolnictwo w Pile w latach 1945-2000/Maciej Usurski// Zarys dziejów Piły w latach 1945-2000 : praca zbiorowa/Marek Fijałkowski : redakcja.- Piła : Gmina Piła.- 2013, s. 228-229; Kultura w Pile 1945-2000/Tomasz Kamiński// ibidem,s.248.; III Pilski Turniej Poetycki// Ziemia Nadnotecka.- 1964, Nr 11, s. 3;

Opracował Michał Początek