Urodził się 6 marca 1945 r. w Wilnie, zm. w Pile 8 czerwca 1988 r., pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Złotowie, sektor G1, rząd 1, grób nr 6.
Rzeźbiarz, twórca medali, tablic pamiątkowych i pomników(m.in. w Pile), malarz.
Pochodził z patriotycznej polskiej rodziny. Rodzice: Czesław Lejszys i Stanisława Kucharzewska. Ojciec w czasie II Wojny Światowej był żołnierzem Armii Krajowej. Niedługo po zakończeniu działań i wkroczeniu Sowietów, został aresztowany, a potem zamordowany. Zdążył zainicjować i ukształtować zainteresowania plastyczne syna. Zamiast zabawek kupował mu przybory do malowania i narzędzia do własnoręcznego ich wytwarzania.
Ukończył liceum ogólnokształcące oraz szkołę plastyczną w Wilnie. W 1964r. otrzymał świadectwo dojrzałości. Odbył obowiązkową, trzyletnią służbę wojskową na terenie jednego z garnizonów w Związku Radzieckim. Tam zatruł się nie badanym mięsem(z dzika) i zapadł na przewlekłą chorobę, która ostatecznie przyczyniła się do śmierci.
Absolwent Instytutu Sztuk Pięknych w Wilnie(dawnej Akademii Sztuk Pięknych) na Wydziale Rzeźby pod kierunkiem profesorów: Petrasa Aleksandroviciusa, autora wileńskiego pomnika litewskiej modernistycznej pisarki Żemaite , Gediminasa Jakubonisa(twórcy monumentu Adama Mickiewicza, przy gotyckim kościele św. Anny w litewskiej stolicy) i Juozasa Kedainisa(jego rzeźby znajdują się w stołecznym kościele św. Jana).
Instytut, działający wcześniej jako Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w latach 1919-1939 mieścił się w XVI- wiecznych zabudowaniach klasztornych przy kościele świętych Franciszka i Bernarda, znanego jako kościół Bernardynów. Tam w 1968 roku podjął studia plastyczne. Otrzymał solidne przygotowanie zawodowe, zgodne z kanonami klasycznej rosyjskiej szkoły artystycznej. Po śmierci matki w 1969r. utrzymywał się samodzielnie, pracując na Uniwersytecie Wileńskim jako zwykły dozorca. W 1974r. ukończył studia, odbierając dyplom artysty rzeźbiarza, plastyka i pedagoga. Wyróżniona jego praca dyplomowa, której tematem było „Macierzyństwo”, zatytułowana „Pierwsza szkoła”, była granitową rzeźbą przedstawiająca matkę z dzieckiem na kolanach, uczącą je czytać z otwartej książki.
W tymże roku 1974 zatrudniony został w Instytucie Rekonstrukcji i Konserwacji Zabytków w Wilnie. Wykonał m.in. konserwację rzeźb(12 apostołów) w klasycystycznej wileńskiej Katedrze p.w. św. Stanisława i św. Władysława, tamtejszym kościele św. Mikołaja oraz akademickim kościele św. Jana. Katedra po zamknięciu jej przez władze sowieckie od 1950 roku nie pełniła funkcji sakralnych a przekształcona została w galerię obrazów. Potem odbywały się w niej koncerty organowe. Dopiero w 1989r. została zwrócona wiernym i powróciła do roli najważniejszego kościoła na Litwie. W 1974 przygotował także A. Lejszys portret-popiersie międzywojennego malarza wileńskiego, profesora Ferdynanda Ruszczyca, który znajduje się w zbiorach Uniwersytetu Wileńskiego.
Do Polski przybył w 1976r. w ramach turystycznej, a w założeniu ideologicznej „wymiany” młodzieży, radzieckim tzw. „Pociągiem przyjaźni”. W Bydgoszczy, gdzie osiedlili się jego repatriowani po II wojnie światowej krewni, poznał przyszłą żonę. Ślub odbył się w tymże roku, w wileńskim kościele Piotra i Pawła (ufundowanym na Antokolu przez hetmana Michała Kazimierza Paca, na cześć oswobodzenia Wilna od Moskali w roku 1660). Małżeństwo zmuszono jednak do rozłąki. Władze nie zgadzały się na opuszczenie przez Lejszysa obszaru ZSRR. Dopiero po urodzinach dwóch starszych synów i po upokarzających zabiegach w konsulatach, w 1979r. udało mu się wydostać z Kraju Rad.
Rodzina zamieszkała u teściów w wielkopolskim Śremie. Początkowo pobyt nie był całkiem legalny. Władze Związku Radzieckiego niechętnie patrzyły na emigrantów, nawet tych osiedlających się w państwach sojuszniczych. Skazani byli na obserwację, a nawet inwigilację. Podlegał jej także, przybyły w tym samym okresie do Polski, kolega z lat studenckich A. Lejszysa, znany obecnie malarz Stasys Eidrigevicius.
Lejszys był człowiekiem nieufnym, milkliwym, wolno przywykającym do obcego otoczenia, czyli polskiej wersji socjalizmu. W Śremie było mu trudno. Lejszysowie krótko nieoficjalnie pomieszkiwali w Pile, zatrzymując się u zaprzyjaźnionych rodzin. Artysta poniekąd się ukrywał, w każdym razie nie ujawniał zbyt chętnie swojej tożsamości oraz przeszłości na Litwie.
Potem żona dostała pracę oraz mieszkanie w Złotowie. Andrzej pracował jako terapeuta zajęciowy na oddziale odwykowym, a następnie oddziale psychiatrycznym tamtejszego szpitala. Prawo stałego pobytu otrzymał dopiero w 1982r. Pierwszego sierpnia 1983r. został zatrudniony jako instruktor do spraw upowszechniania plastyki w Złotowskim Domu Kultury, w praktyce często bywał po prostu portierem i bileterem. Po dwóch miesiącach zajęcie to porzucił, otwierając własną pracownię rzeźbiarską w piwnicy swojego domu, bloku mieszkalnego przy ul. Marii Skłodowskiej-Curie w Złotowie. Obok dzierżawił garaż, gdzie ulokował kupionego od kogoś „malucha”(Fiata 126p) i przechowywał rzeźby. W 1982r. po raz pierwszy pokazał swoje prace na indywidualnej wystawie w pilskiej galerii Pracowni Sztuk Plastycznych. PSP pełniły wówczas funkcję nieformalnego instytucjonalnego nadzorcy i recenzenta twórczości w zakresie sztuk pięknych. Od roku 1983 był członkiem Polskiego Związku Artystów Rzeźbiarzy i w tym czasie bodaj jedynym profesjonalnym rzeźbiarzem na terenie nowo powstałego województwa pilskiego.
Posługiwał się śpiewną kresową polszczyzną, nadużywając przy tym nieco protekcjonalnego zwrotu : „ proszę ciebie”, jako przerywnika. W chwilach wolnych spacerował z synami wokół pobliskiego złotowskiego Jeziora Miejskiego. Był bardzo rodzinny. Z czasem stawał się coraz bardziej otwarty i serdeczny dla odwiedzających gości.
Tworzył w drewnie, kamieniu(najbardziej upodobał granit), brązie, żeliwie, gipsie i aluminium. Powstawały obiekty monumentalne pełne patosu oraz rzeźby mniejszego wymiaru, ale większego wyrazu i głębszej refleksji filozoficznej, przedstawiające dramat ludzkiego losu(np. „ Klepsydra I”, „Odrodzenie”). Jego dzieła cechuje jasność, prostota, oszczędność i naturalność przekazu. Są przy tym, dzięki specyficznej technice traktowania powierzchni rzeźbiarskiej, pełne emocjonalnej ekspresji i dynamizmu, aczkolwiek nawet te o najmniejszych gabarytach, trudne do podniesienia jedną ręką, fizycznie po prostu bardzo ciężkie. Personifikują jednakowoż uniwersalne, humanistyczne wartości. Kunsztem Lejszysa była prawdopodobnie właśnie rzeźba portretowa. Kilka takich rzeźb zachowało się w zbiorach pilskiej BWA. Sięgał też do tradycji ludowej sztuki litewskiej, uważając ją za bardzo oryginalną.
Lejszys był artystą poszukującym i przełamującym konwencje. Jako człowiek-spontaniczny, pełen pomysłów, trochę romantyczny i ekscentryczny. Poprzez nawiązywanie do twórczości swoich akademickich nauczycieli, sięgał do tendencji obecnych w polskiej sztuce okresu międzywojennego. Nieobce mu były zwłaszcza idee widoczne w twórczości Zbigniewa Pronaszki. Niektóre jego prace przypominają wczesne rzeźby Xawerego Dunikowskiego.
Tworzył podobizny zarówno herosów propagandy komunistycznej, np. gen. Zygmunta Berlinga, por. Olega Matwiejewa, plutonowego Michała Robaka, który zginął w 1945r. w walkach o Złotów, jak i Chrystusa oraz świętych. Trochę socrealistyczne charakter mają prace: „Wyzwolenie” i „Wyzwolenie Złotowa”, wyraźnie odzwierciedlające oczekiwania decydentów – zleceniodawców. Bardziej refleksyjne natomiast są „Żołnierz Wolności”, „Ballada Żołnierska”, a najbardziej tajemniczy, może nawet nieco „wywrotowy” portret „M-K-K-4” z zamkniętymi kłódkami sterczącymi na głowie.
Wkrótce po osiedleniu w Złotowie, przeprowadził udaną renowację zabytkowego krucyfiksu w kościele p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Od księdza proboszcza otrzymał wtedy oryginalny prezent, w postaci kompletu dłut snycerskich. Osobiście był praktykującym katolikiem.
Rzeźbił prostych górników i kawalerzystów na koniach. Był autorem sylwetek kolegów artystów: Michała Jarmołowicza ze Złotowa i pilskiego malarza Eugeniusza Ćwirleja, praca „Nestor”. Wyróżniał się wielką pracowitością. W okresie kilku lat stworzył około pięćdziesięciu dzieł.
Aktywnie uczestniczył w życiu pilskiego środowiska plastycznego, przedstawiając swoje prace w ramach kilku „Salonów Pilskich”(1983,1984,1985,1986,1987). Wystawiał także na V Biennale Małych Form Rzeźbiarskich w Poznaniu w 1985r., dwukrotnie w warszawskiej Zachęcie, m.in. w ramach projektu „Drogi do zwycięstwa”(pokazał wtedy pracę „W obronie władzy ludowej”) oraz „100-lecie Ruchu Robotniczego”, potem na I Biennale Rzeźby Portretowej w Gdańsku w 1986r. oraz w tym samym roku na „ Salonie zimowym rzeźby” w Warszawie. Jego prace prezentowano także na corocznych wystawach poplenerowych w pilskim BWA (cykl „Plastycy Zdobywcom Wału Pomorskiego”).
Dla Piły wykonał wiele prac. Jest autorem pomnika Stanisława Staszica w Parku Miejskim w Pile, popiersia wykonanego w brązie, odlanego w tutejszych Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego i odsłoniętego w 1991r., a także tablicy pamiątkowej ku czci pracowników Konsulatu Polskiego w Niemczech, umieszczonej na dawnym budynku Konsulatu, dziś siedzibie Muzeum Okręgowego im. Stanisława Staszica przy ulicy Browarnej. Zaprojektował poza tym tablicę dla pomnika pierwszych polskich kolejarzy, którzy w 1945r. stanowili pionierską grupę osadniczą i przyczynili się do rozwoju miasta jako ważnego węzła komunikacyjnego.
Lejszys był także twórcą żeliwnego pomnika ku czci Polaków więzionych w Pile w 1939r., w hitlerowskim w obozie przejściowym „Albatros” na skrzyżowaniu obecnej ul. Lotniczej i al. Wojska Polskiego(odsłoniętego w 1985r.). oraz monumentu w Budzyniu „W hołdzie walczącym o wolność ziemi budzyńskiej”. Artysta opowiadając o celowo „chropowatym” i „zardzewiałym”, z transpozycją drutu kolczastego upamiętnieniu „Albatrosa”, dodawał, że cieszy się, iż włożył tym samym cząstkę siebie w rozwój naszego miasta.
Marzył o stworzeniu „ otwartej pracowni”, najlepiej pod patronatem któregoś z nadnoteckich domów kultury, gdzie mógłby (wzorem własnego ojca) edukować uzdolnione rzeźbiarsko dzieci i doradzać plastykom amatorom. Żył zaledwie 43 lata i nie udało mu się, tych i wielu innych planów zrealizować. Był w Pile w zasadzie gościem, ale wyraziście zaznaczył swoją tu obecność. Po jego śmierci pilscy artyści przekazali swoje dzieła na aukcję, z której dochód miał wspomóc rodzinę rzeźbiarza. Nie sprzedane obiekty ofiarowano wdowie – Marii Lejszys.
Żonaty z Marią Romaną Jahns ur. 03.11.1945r., magister psychologii zmarłą 01.04.2012r., pochowaną na Cmentarzu Parafialnym przy Kościele Farnym w Śremie. Związek został zawarty w 1976r., małżeństwo dochowało się trzech synów: Andrzeja, Daniela i Adriana.
Bibliografia
Źródła:
Rozmowa z synem, Andrzejem Lejszysem jr. ,27.05 i 04.06. oraz 26.06. 2019r./Michał Początek; Rozmowa z artystą -fotografikiem Wojciechem Beszterdą, 06.06.2019r.; Rozmowa z Janiną Kolis, działaczką kultury, b. dyrektor BWA i UP, 06.06.2019r., Rozmowa z Pelagią Świątek-Nkollo, lekarzem psychiatrą, przyjaciółką rodziny, 6.06.2019r./Archiwum Michała Początka Rozmowa ze Zbigniewem Niewiadomskim, artystą- malarzem ze Złotowa, znajomym Lejszysa, 12.06.2019 r.; Rozmowa z Andrzejem Podolakiem, artystą –malarzem, emerytowanym dyrektorem pilskiego Biura Wystaw Artystycznych i Usług Plastycznych, 12.06.2019r.; Rozmowa z Krzysztofem Kalką, dziennikarzem pilskiej prasy, 24.06.2019r./Archiwum autora
Internet – https://www.wikiwand.com/pl/Piła_(miasto), dostęp 02.06.2019r.; https: /www.google.pl/serach =hp@ei=OB._OXJSYP, dostęp 02.06.2019r.; https : //sremara.pl/ maria lejszys, 11518,grob.html, dostęp 04.06,2019r.
Opracowania
Collection Art’97. Kolekcja, katalog/Andrzej Podolak, Eugeniusz Repczyński, Anna Mrosczok-Klimowicz.- Piła : Biuro Wystaw Artystycznych i Usług Plastycznych. – 1997, s. 31., S. Porbadnik/oprac./, Andrzej Lejszys . Oblicze Artysty, katalog wystawy retrospektywnej/Stefania Poradnik.- Piła : BWA i UP.- 1990; Andrzej Lejszys – rzeźbiarz/C. Buchwald, J. Jelonek//Halo tu Złotów.-1996, nr 159580, s. 1,4,5; Wilno. Przewodnik/Tomas Venclova.- Wilno : R. Paknio Leidykla.- 2002, s. 33, 55,92, 80-83, 105, 109, 127,188; Pilscy artyści współcześni in memoriał/Anna Ajdukiewicz// Rocznik Nadnotecki. – 1995 T. 26, s.120 -123., Wspomnienia pilskie/Jerzy Rumak.- Asyż.- 1971,s. 25; Spotkanie w pracowni z … Andrzejem Lejszysem/Krzysztof Kalka//Tygodnik Pilski. -1985, nr 29(287) s. 6,7.; T. Kamiński, Kultura w Pile 1945-2000/Tomasz Kamiński// Zarys dziejów Piły w latach 1945-2000, praca zbiorowa pod red. Marka Fijałkowskiego.- Piła : Gmina Piła.- 2013, s.254.
Opracował Michał Początek