18?? – ok. 1914

Malarz, fotograf, członek pilskiego bractwa kurkowego, wydawca kart pocztowych

Nie znamy dokładnej daty i miejsca urodzenia Teofila Graszynskiego. Był malarzem i fotografem. Mieszkał w kamienicy przy dawnej ulicy Wielkiej Kościelnej (ob. al. Piastów) pod numerem 6, której był właścicielem. W niej na parterze prowadził własne atelier fotograficzne. Jest wymieniony w najstarszej pilskiej księdze adresowej z 1896 r., w której reklamował również swój zakład fotograficzny, jako największą tego typu firmę w mieście. Zakład był czynny codziennie, także w niedzielę, od godziny 7 rano do 7 wieczorem. Graszynski wykonywał zdjęcia portretowe, grupowe i w plenerze. Fotografował obiekty architektoniczne w Pile i najbliższej okolicy oraz wnętrza obiektów.

Część fotografii wydawał w formie kart pocztowych. Zachowało się jedynie kilka jego pocztówek przedstawiających obiekty, w których działały pilskie kawiarnie i restauracje oraz ich wnętrza. Są to karty przedstawiające kawiarnie „Apollo” przy ul. Młyńskiej (ob. al. Jana Pawła II) i „Pałacową” przy ul. Bismarcka (ob. ul. Buczka) oraz restaurację „Hasenheide” zlokalizowaną za miastem przy szosie Berlińskiej (ob. droga do Szydłowa). Graszynski jest również wydawcą najstarszej wieloobrazkowej karty pocztowej z Kaliny datowanej na 1899 rok. Na karcie widzimy restaurację na wzgórzu, drewniany most na Gwdzie i leśniczówki.

Fotograf dokumentował także ważne wydarzenia z dziejów miasta nad Gwdą. Najbardziej znane są jego zdjęcia przedstawiające pierwszy etap katastrofy, do której doszło w Pile w 1893 r. przy wierceniu studni artezyjskiej. Miało to miejsce przy skrzyżowaniu ulic Małej Kościelnej (nie istnieje – ob. fragment pl. Zwycięstwa) i Wielkiej Kościelnej (ob. – al. Piastów). Mieszkańcy miasta ochrzcili ją mianem „studni nieszczęścia” lub „studziennego nieszczęścia” i takie nazwy funkcjonują do dzisiaj w literaturze przedmiotu. Graszynski wykonał serię fotografii w czerwcu 1893 r. Pierwsze zdjęcia powstały 2 czerwca, a ostatnie najprawdopodobniej 26. tego miesiąca. Fotografie pokazywały: ewakuację mieszkańców z najbardziej zagrożonych zawaleniem kamienic, prace nad ujarzmieniem wypływającej z odwiertu wody, moment zamknięcia bijącego źródła w rurach przez berlińskiego budowniczego studni Wilhelma Beyera, saperów z 2. Pomorskiego Batalionu Pionierów przygotowujących do wysadzenia uszkodzone domy i wreszcie widoki miejsca katastrofy po niespełna dwóch miesiącach od rozpoczęcia wycieku wody. Dziesięć tych fotografii, o wymiarach 24 x 18 cm wraz z odręcznym szkicem przedstawiającym zasięg katastrofy, umieścił w pięknym, wykonanym w jednym egzemplarzu, oprawnym w skórę albumie. Na jego pierwszej stronie napisał odręczną dedykację dla cesarza Wilhelma II: Jego Wysokości cesarzowi Niemiec i królowi Prus Wilhelmowi II najłaskawszemu panu tych ziem z głębokim uszanowaniem ofiaruje Theophil Graszynski malarz i fotograf. Piła w lipcu 1893. Dnia 1 lipca 1893 r. osobiście przesłał wspomniany album do Berlina. Należy stwierdzić, że widok zniszczonego miasta musiał uczynić na cesarzu duże wrażenie, gdyż przekazał z własnej szkatuły trzy tysiące marek na fundusz pomocy dla poszkodowanych. Ponadto wyraził zgodę na zorganizowanie zbiórek pieniężnych w królewskich ogrodach, koncertów na berlińskiej promenadzie oraz poranków artystycznych w gmachu Królewskiej Opery. Datki zebrane podczas tych imprez trafiły do pilskiego magistratu. Wspomniany album został przekazany do zbiorów cesarskiej biblioteki. Odnaleźli go w 2009 r. na stronie internetowej jednego z berlińskich antykwariatów Jarosław Cwenarski i Rafał Ruta, dwaj pilscy kolekcjonerzy i pasjonaci historii miasta. Ostatecznie, ten okazały tom, zakupiony został w październiku 2009 r. do zbiorów Muzeum Stanisława Staszica w Pile. Warto nadmienić, że zdjęcia przedstawiające „studnię nieszczęścia” są najstarszymi znanymi fotografiami Piły. Sam T. Graszynski był jednym z poszkodowanych w wyniku studziennej katastrofy. Stracił kamienicę wraz z mieszkaniem i zakładem fotograficznym.

Graszynski wydawał także nieduże książeczki, dokumentujące tą katastrofę budowlaną, oprawione w sztywne płócienne oprawy ze złoceniami z wytłoczonym na okładce tytułem „Widoki studziennego nieszczęścia w Pile”. Książeczka, wydana w formie leporello, zawierała dziesięć opisanych zdjęć w formacie 9 x 14 cm. Każdy z pilan i przybywających licznie do grodu nad Gwdą, mieszkańców innych miast, mógł nabyć to wydawnictwo. Do dzisiaj zachowały się jedynie trzy egzemplarze wspomnianej „studziennej pamiątki”. Dwa znajdują się w Pilskiej Izbie Muzealnej w Cuxhaven, trzeci w Bibliotece Martina Opitza w Herne.

Dnia 21 czerwca odbyła się na Nowym Rynku (ob. pl. Zwycięstwa) uroczystość odsłonięcia pomnika cesarza Wilhelma II. Wzięli w niej licznie udział mieszkańcy Piły, władze miejskie, szkoły oraz przedstawiciele 149. Pułku piechoty i innych organizacji, instytucji i stowarzyszeń. T. Graszynski wykonał serię zdjęć przedstawiających to wydarzenie, a niektóre z nich trafiły do obiegu w postaci kart pocztowych. Znamy trzy takie karty sygnowane przez pilskich wydawców pocztówek Louisa Teuffla i Christiana V. Wiecka, którzy wykorzystali wspomniane zdjęcia pilskiego fotografa.

Graszynski był również miłośnikiem motoryzacji. Należał do wąskiego grona kilku pilan, którzy już na przełomie XIX i XX w. posiadali samochody. Fotograf brał udział w rajdach samochodowych. W zbiorach Pilskiej Izby Muzealnej w Cuxhaven zachowała się fotografia przedstawiająca siedem automobili stojących przy południowej pierzei Nowego Rynku, gotowych do startu na trasę rajdu. W jednym z nich siedzi właśnie Graszynski. Jego samochód nie posiada dachu, ani przedniej szyby, dlatego fotograf jest ubrany w ciepły płaszcz, na głowie ma czapkę z okularami chroniącymi oczy przed wiatrem i kurzem, a nogi do pasa przed chłodem osłania naciągnięta skóra.

Malarz i fotograf był także aktywnym członkiem bractwa strzeleckiego (to jest bractwa kurkowego), które miało swoją siedzibę w Parku Miejskim. Już w początkach XX w. był zaliczany do grona zasłużonych członków stowarzyszenia. Miał stopień porucznika pilskiego Bractwa Strzeleckiego. W dniach od 30 czerwca do 1 lipca 1907 r. odbyły się w Pile 26. Związkowe Zawody Strzeleckie Bractw Strzeleckich Marchii Poznańskiej. Wzięło w nich udział 355 braci kurkowych przybyłych z organizacji działających m.in. w : Chodzieży, Czarnkowie, Trzciance, Wieleniu, Obornikach, Gnieźnie, Poznaniu, Pleszewie, Nakle, Bydgoszczy, Inowrocławiu, Chełmnie i Gorzowie Wielkopolskim. Pilscy członkowie stowarzyszenia stanęli przed dużym wyzwaniem logistycznym, należytego i na odpowiednim poziomie zorganizowania spotkania. W tym celu powołano kilka komisji mających zająć się odrębnymi sprawami. Graszynski został członkiem aż trzech z nich: Komisji Finansowej oraz Komisji do Spraw Dekoracji i Rozrywki. Warto również wspomnieć, że był jednym z fundatorów nagród dla zwycięzców zorganizowanych podczas zjazdu strzelań. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że fotografował to tak ważne wydarzenie dla pilskiego stowarzyszenia. Znamy jedynie jedną piękną kolorowaną kartę pocztową wydaną przez fotografa, na której przedstawiono członków pilskiego Bractwa Strzeleckiego wraz ze sztandarami przed domem strzeleckim w Parku Miejskim. Pocztówka została wykonana ok. 1913 r.

Nierozstrzygniętą pozostaje do dzisiaj kwestia polskiego pochodzenia rodziny Teofila Graszynskiego. Choć nazwisko mogłoby na to wskazywać, w źródłach historycznych nie zachowały się żadne wzmianki o jego aktywnej działalności wśród miejscowej Polonii np. w Polskim Towarzystwie Przemysłowym. Być może, podobnie jak część Polaków mieszkających w Pile, nie przyznawał się do swojego pochodzenia lub nie chciał się nim afiszować. Pewną wskazówkę w tym przedmiocie i jednocześnie przyczynek do dalszych badań daje „Książka adresowa handlu i przemysłu polskiego w obrębie niemieckiego państwa obejmująca adresy fabrykantów, kupców i samodzielnych rzemieślników jako też lekarzy, adwokatów i inżynierów Polaków, banków ludowych, kas pożyczkowych, towarzystw przemysłowych, kółek rolniczych itd.” za lata 1896-1897 opracowana i wydana w Berlinie przez J. Jaworskiego. W niej wśród 68 obywateli prowadzących działalność gospodarczą w Pile jest również wymieniony malarz i fotograf Graszyński zamieszkały przy ul. Wielkiej Kościelnej.

T. Graszyński zmarł najprawdopodobniej po 1914 r. Jeszcze w księdze adresowej miasta Piły za ten rok zostało wymienione nazwisko malarza i fotografa. Poza tym w wydanym w tym samym czasie przewodniku po Pile autorstwa Richarda Havemanna znalazła się reklama jego zakładu fotograficznego. Późniejsze księgi adresowe i inne wydawnictwa nie zawierają wzmianek o bohaterze biogramu.

Bibliografia

Adressbuch der Stadt Schneidemühl 1896, 1899, 1900, 1905, 1914; Studnia nieszczęścia/Roman Chwaliszewski//Rocznik Nadnotecki. – 1993 R.24, s. 131-134 : il.; Fest-Zeitung zum 26. Bundesschiessen des Märkisch – Posener Schützenbundes am 30. Juni und 1. Juli 1907 in Schneidemühl/ Schneidemühl 1907: il., portr.; Pilscy fotograficy w latach 1873-1948/Marek Fijałkowski//Kronika Wielkopolski.-2008, nr 2, s. 32-38 :il., portr.; Studnia nieszczęścia w Pile – album Teodora Graszynskiego/Marek Fijałkowski//Kronika Wielkopolski.-2010, nr 2, s.118-122 : il.; Gazeta Toruńska nr 155 z 5 lipca 1893; Album z widokami studni nieszczęścia/Teofil Graszynski.-Schneidemühl 1893; Ansichten des Brunnenunglücks Schneidemühl/Teofil Graszynski.- Schneidemühl 1893; Die Kreisstadt Schneidemühl. Ein Führer durch Schneidemühl um Umgebung/Richard Havemann. – Schneidemühl [1914]; Książka adresowa handlu i przemysłu polskiego w obrębie niemieckiego państwa obejmująca adresy fabrykantów, kupców i samodzielnych rzemieślników jako też lekarzy, adwokatów i inżynierów Polaków, banków ludowych, kas pożyczkowych, towarzystw przemysłowych, kółek rolniczych itd.//Berlin 1897.- 1896-1897 R.1 ; Było takie miasto : Piła na dawnych kartach pocztowych 1896-1944/Rafał Ruta i Maciej Usurski. – Piła : Muzeum Stanisława Staszica, 2013, s.15-16, 148, 244, 246, 256, 280, 334, 368 . : il. ; Studnia nieszczęścia czyli Piła w 1893 roku/Maciej Usurski.- Piła : Muzeum Stanisława Staszica, 2013. – 16 s. : il.

Opracował Maciej Usurski