powstaniec wielkopolski i śląski, burmistrz Mikstatu, pierwszy prezydent Piły
Urodził się 19 marca 1897 r. na terenie Wielkopolski, w niewielkiej miejscowości Kąkolewo, leżącej przy drodze Leszno – Gostyń. Syn Antoniego Toboły (1862-1944), miejscowego rolnika, który przez wiele lat był wójtem Kąkolewa i Franciszki Marii Prałat (1867-1935), gospodyni domowej. Miał dziewięcioro rodzeństwa. Rodzina Tobołów od zawsze była wyznania katolickiego, a postawa patriotyczna była kształcona w kolejnych pokoleniach od najmłodszych lat.
Tobołowie osiedlili się w Wielkopolsce, w Kąkolewie w II połowie XIX wieku. Pierwszym był Bartłomiej (1810-1882), dziadek Franciszka, powstaniec styczniowy ( 1863-1864), urodzony w Nowogródku. Żoną Bartłomieja była Katarzyna Skórska (1820 – 1910).
Do szkoły powszechnej uczęszczał w Kąkolewie, w latach 1904 – 1911. Dalej, z powodu braku środków finansowych uczył się w trybie zaocznym u Jadwigi Glapiak w Poznaniu, pracując m. in. jako robotnik przy budowie drogi w Lesznie, na kolei i w kopalni węgla w Sosnowcu. W 1917 r., po ukończeniu 20 lat , jako poddany Cesarza Niemieckiego został powołany do armii pruskiej. Służył w 56 pułku Artylerii Polowej w Lesznie. Po przeszkoleniu wysłany na front zachodni, 2 maja 1918 r. został ranny w bitwie pod Verdun. Leczony najpierw w szpitalu polowym, a później ( 10 września 1918) przetransportowany został do szpitala wojskowego w Lesznie, gdzie stacjonował jego pułk. W listopadzie 1918 r., wstąpił do tajnej organizacji niepodległościowej, która kierowali adwokat Adam Ruszczyński, dr med. Bronisław Świderski i ks. Tadeusz Kopczyński.
Do Kąkolewa powrócił w grudniu 1918 r. Wspólnie z działaczami z Leszna przystąpił do pracy konspiracyjnej. Przed wybuchem powstania wielkopolskiego zajmował się pozyskiwaniem broni i amunicji ze strony niemieckiej, którą magazynowano na plebanii ks. Kopczyńskiego. Po zdemaskowaniu działań aresztowany i przetrzymywany w Szkole Żydowskiej w Lesznie, a następnie w więzieniu w Głogowie. Od 14 lutego do 6 marca 1919 r. przebywał w obozie jenieckim Grünthel k. Żagania. Później powrócił w rodzinne strony i mimo odnawiającej się kontuzji, walczył w szeregach powstańczych, m.in. na odcinku Gronowo – Leszno. Walkę powstańczą zakończył w stopniu kaprala.
Od połowy 1919 r. do 1921 r. pracował jako kancelista w biurze Powiatowej Komendy Uzupełnień w Krotoszynie, równocześnie ucząc się w miejscowym gimnazjum. Przejściowo był kierownikiem biura ewidencji wojskowej w Gostyniu. Maturę zdał w 1920 r. w Krotoszynie.
Od 21 stycznia 1921 r. odbywał służbę w Wojsku Polskim, w ramach której został oddelegowany do organizacji III Powstania Śląskiego. Działał pod pseudonimem „Beczkiewicz”. Przydzielony został do grupy organizującej Rejonową Komendą Uzupełnień Grodziec koło Będzina, a następnie do jednostki pod nazwą biuro „Sanitas” w Czechowicach – Dziedzicach, w której przygotowywano do powstania powiaty pszczyński, rybnicki, tarnogórski i lubliniecki. Jako przyszły komendant Rejonowej Komendy Uzupełnień odpowiadał za sporządzanie ewidencji zdolnych do noszenia broni Polaków ze Śląska. Następnie pełnił obowiązki inspektora grup bojowych i magazynów broni Okręgu Gliwickiego z siedzibą w miejscowości Tworóg w ówczesnym powiecie toszecko-gliwickim.
Po wybuchu powstania (z 2 na 3 maja 1921 r.) był oficerem łącznikowym w Głównej Komendzie Wojsk Powstańczych w Szopienicach. W tym czasie używał pseudonimu „Tobołowicz Franciszek”. Po zakończeniu walk był komendantem miasta Lubliniec oraz komendantem Rejonowej Komendy Uzupełnień i Wojskowej Komendy Rejonowej na powiaty Tarnowskie Góry i Lubliniec. Służbę wojskową ukończył w sierpniu 1921 r. w stopniu sierżanta.
W dokumencie Powiatowej Komendy Uzupełnień w Krotoszynie z 25 lipca 1921 r. nie ma informacji o jego udziale w III powstaniu śląskim, wynika to z faktu, że żołnierze Wojska Polskiego walczyli w nim nieoficjalnie. Natomiast nazwisko Toboły wymienione jest w spisie powstańców zweryfikowanym przez Związek Powstańców Śląskich w latach 1936 – 1939, przechowywanym w Pracowni Historii Powstań Śląskich Muzeum Śląskiego w Katowicach.
22 sierpnia 1921 r. Wojewoda Poznański mianował Franciszka Tobołę asystentem pomocniczym w Wydziale Spraw Wewnętrznych w Starostwie Powiatowym w Ostrzeszowie. Pracował na tym stanowisku, od 1 września 1921 r. do 15 grudnia 1929 r.
W latach 1922 – 1925 regularnie podnosił swoje kwalifikacje na wyższych kursach urzędniczych. Ukończył także kurs księgowości, a w 1925 r. podjął zaoczne studia prawa administracyjnego na Uniwersytecie Poznańskim, które ukończył w 1930 r.
29 października 1929 r. (po uchwale Rady Miejskiej z dnia 31 lipca 1929 r.) został zatwierdzony przez Wojewodę Poznańskiego na stanowisko burmistrza miasta Mikstat. Miasto, w którym urząd pełnił do września 1939 r. zostało przebudowane i wyposażone w wodociągi, kanalizację miejską, drogi, chodniki, rozbudowę szkoły podstawowej, boisko sportowe, wieżę ćwiczeń dla strażaków, żwirownię, cegielnię i wybudowania. Zwolnił mieszkańców od opłacania podatków. Wybudował wspólnie z miastem Ostrowem i Kasą Ubezpieczeniową ośrodek kolonijny. W lipcu 1936 r. powierzył miasto opiece Najświętszego Serca Jezusa.
Z chwilą wybuchu II wojny światowej, 1 września 1939 r., zagrożony aresztowaniem, ewakuował rodzinę i sam opuścił Mikstat. W dziewiątym dniu wojny dotarł do przedmieść Warszawy. Tam, widząc okropny los tysięcy uchodźców, podjął decyzję o powrocie do Mikstatu. Dzięki pomocy miejscowych Niemców, którym kiedyś pomógł w sprawach urzędowych, uzyskał 23 września 1939 r. zezwolenie na dalsze urzędowanie w Mikstacie do czasu powołania w mieście władz niemieckich. Urząd burmistrza sprawował do grudnia 1939 r. Powołał Komitet Obywatelski, który pomógł m.in. w rozmieszczeniu w polskich domach około 600 osób wysiedlonych z okolic Raszkowa. W styczniu 1940 r. mianowany został przez niemieckiego komisarza administracyjnego, kierownikiem biura „Stadtvervaltung Mixstadt” (Zarząd Miasta). W 1942 r. po odmowie podpisania volkslisty przeniesiono go na stanowisko robotnika cmentarnego.
Od lutego 1940 r. pracował w konspiracji, zajmował się legalizacją dokumentów (wystawianiem przepustek, dowodów osobistych „Kennkart”), początkowo dla potrzeb Tajnej Organizacji Wojskowej, później Związku Walki Zbrojnej, a od lutego 1942 r. dla Armii Krajowej. 21 lipca 1942 r. w trakcie przewożenia podrobionych dokumentów został aresztowany. Groziła mu kara śmierci. Dzięki wystawieniu, przez byłych niemieckich przełożonych, dobrej opinii z miejsca pracy, sąd w Ostrowie Wielkopolskim skazał go jedynie na karę więzienia. Późniejsze, powtórne śledztwo, podejrzenia o przynależność do AK oraz przeszłość jako powstańca wielkopolskiego i śląskiego zmieniły kwalifikację czynu z kryminalnego na polityczny. Z więzienia trafił na przesłuchania do poznańskiego Domu Żołnierza, będącego siedzibą gestapo i Fortu VII, a później do więzień w Kaliszu i Wrocławiu.
Jego droga obozowa rozpoczęła się od obozu koncentracyjnego w Radogoszczy k/Łodzi. Później, jako nr 84586 był więźniem Gross-Rosen ( w latach 1942-1944) i Buchenwaldu, nr 129666 (lata 1944-1945). Dwukrotnie przenoszony był do podobozów Buchenwaldu, najpierw do kopalni soli potasu Bad Salzungen II (tu w wyniku bombardowań przebywał około dwóch miesięcy pod ziemią), a później do obozu koncentracyjnego w Flößbergu koło Lipska, gdzie pracował przy produkcji amunicji i granatów. Kilka razy miał połamane żebra, wybite ze stawów ręce i nogę oraz szczękę, dwukrotnie wrzucano go do dołów kloacznych. W czasie pobytu w obozach koncentracyjnych wysłał kilka listów do rodziny.
Wyzwolenie przez wojska amerykańskie, 23 kwietnia 1945 r., zastało go w miejscowości Posing, w trakcie przewożenia więźniów ( „marszu śmierci”) z Flößbergu do położonego na południu Niemiec obozu koncentracyjnego w Dachau, w którym miała być wykonana na nim kara śmierci. W miasteczku Posing przebywał do 6 czerwca 1945 r. pod troskliwą opieką miejscowego Komitetu Polskiego. Nie przyjął propozycji władz amerykańskich transportu do Anglii i podjął decyzję powrotu do Polski.
W lipcu 1945 r. dotarł do Mikstatu. 19 lipca 1945 r. otrzymał zaświadczenie rejestracji, będące tymczasowym dowodem osobistym. Wówczas dowiedział się, o śmierci 16 lutego 1945 r. żony Helena, którą pochowano na cmentarzu w Ostrzeszowie. Zamieszkał w Ostrowie i podjął pracę jako kierownik Wydziału Kultury w miejscowym Starostwie (leg. nr rej. 120/45 Pers. z 17.08.1945). Równocześnie zabiegał o pracę zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami. Latem 1945 r. z Ministerstwa Ziem Zachodnich otrzymał propozycję objęcia stanowiska prezydenta Gorzowa Wielkopolskiego lub Piły. W sierpniu 1945 r. zdecydował się na pracę w Pile. Do grodu Staszica przyjechał we wrześniu 1945 r., wraz z czwórką dorastających dzieci.
28 września 1945 r. objął obowiązki wiceburmistrza Piły, z prawem używania tytułu wiceprezydenta. Po miesiącu Wojewoda Poznański jako pełnomocnik rządu RP dla Ziem Odzyskanych powierzył mu obowiązki burmistrza Piły z prawem używania tytułu prezydenta miasta. Pracą Zarządu Miejskiego w Pile kierował od 1 listopada 1945 r. Cennych wskazówek udzielił mu Kazimierz Włoczywoda, pierwszy burmistrz Piły.
Ogrom pracy związanej z odgruzowaniem zniszczonego miasta, uruchomieniem kanalizacji, elektryczności, szkolnictwa, handlu nie tylko nie osłabił umęczonego pobytem w obozach Franciszka Toboły, ale wyzwolił w nim nowe siły, pracy od rana do późnego wieczora.
Wzrost popularności Franciszka Toboły, który był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej, powstańcem wielkopolskim i śląskim przedwojennym burmistrzem, był nie do zaakceptowania przez miejscowych działaczy Polskiej Partii Robotniczej. Jej lider, wiceprezydent Franciszek Berwid, oskarżył Franciszka Tobołę o nadużycia władzy i doprowadził do tego, że od 1 marca do 16 kwietnia 1947 r. Milicja Obywatelska zastosowała wobec niego areszt domowy. Natomiast, 22 maja 1947 r. w dniu złożenia rezygnacji z zajmowanego stanowiska, został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa.
Bezpośrednim powodem ataku na Franciszka Tobołę była sprzedaż desek (realizacja uchwały Miejskie Rady Narodowej w Pile), będących w posiadaniu Zarządu Miejskiego. Decyzją Komisji Specjalnej Delegatury w Poznaniu, wobec braku ważnych dokumentów z tej transakcji (działanie Franciszka Berwida, który ukrył dokumenty, zwłaszcza pismo Ekspozytury w Gorzowie nr S.I. 6/2/47 z 11.02.1947, które całą sprawę wyjaśniało), 12 sierpnia 1947 r. Toboła został skierowany jako podejrzany, bez wyroku sądowego i bez możliwości obrony, na okres dwóch lat do obozu pracy przymusowej w Mielęcinie koło Włocławka. W uzasadnieniu Komisja Specjalna napisała: „Franciszek Toboła przekroczył swą władzę, nie dopełnił swoich obowiązków służbowych przez to, że nie przekazał deszczułek poniemieckich, które znajdowały się na terenie cegielni, należącej do Zarządu Miasta Piły, Obwodowemu Urzędowi Likwidacyjnemu w Pile, lecz sprzedał je firmie Spółdzielnia Rybacka w Pile […], powodując tym wszystkim poważne straty Skarbu Państwa sięgające około 1 mln zł”. Dziwnym był fakt, że Komisja nie wspomniała o tym, że pieniądze z transakcji w całości wpłynęły do kasy miasta.
Osłabiony i wycieńczony z obozu pracy wrócił 5 lutego 1949 r. Dopiero teraz, po odbyciu połowy kary administracyjnej, mógł podjąć własną obronę i sprawę wyjaśnić. Dochodzenie w całości potwierdziło jego niewinność, a zarazem ujawniło winnych jego bezpodstawnego skazania. Za winnych uznano byłego inspektora Ministerstwa Ziem Odzyskanych Józefa Józefowicza (został skazany na 9 miesięcy obozu pracy), byłego I sekretarza PPR w Pile Wojciecha Stypko, który chciał sam zakupić wspomniane deski (skazany został na 12 lat wiezienia) oraz Franciszka Berwida, który chciał zostać Prezydentem Piły (zwolniony ze stanowiska).
Nadal jednak był szykanowany przez członków PZPR w Pile i zmuszany do zmian miejsca zatrudnienia. Od 1 marca 1949 r. rozpoczął pracę w Państwowym Przedsiębiorstwie Budowlanym w Pile. 1 stycznia 1950 r. został przeniesiony do Betoniarni w Pile na stanowisko samodzielnego referenta w żwirowni w Dolaszewie. Od 1 września 1950 r. pracował tam na stanowisku kierownika. Kolejne szykany spowodowały ponowną zmianę pracy – 30 czerwca 1951 r. został przyjęty do Zakładów Szklarskich „Ujście” na stanowisko zastępcy dyrektora dla spraw administracyjno-finansowych. Na jednej z narad w Warszawie spotkał się z uczestnikami powstań śląskich, którzy zaproponowali mu pracę w Częstochowie. Niegościnną Piłę opuścił 15 września 1951 r.
W Częstochowie zatrudnił się w Hucie im. B. Bieruta (obecnie Huta Częstochowa). Kolejno awansował na stanowiska: dyspozytora, starszego ekonomisty, kierownika Sekcji Zarządzania i Kontroli w Dziale Organizacyjnym. W 1952 r. został kierownikiem Działu Organizacji Huty. Następnie pracował w Dziale Administracji Gospodarczej, a od 1 października 1955 r. był kierownikiem Sekretariatu Głównego i Maszynopisania. Jego awanse dotarły do wiadomości członków PZPR w Pile i Ujściu, którzy ciągle nie mogli pogodzić się z ujawnieniem prawdziwych winnych (ze swojego partyjnego środowiska) afery ze sprzedażą desek. Po ich donosach Franciszek Toboła otrzymał wypowiedzenie z pracy. Wówczas członkowie organizacji kombatanckiej, byli powstańcy śląscy ponownie przyszli mu z pomocą – zwolnienie zostało anulowane, a jego sprawca ujawniony. Autorem donosów okazał się dawny podwładny Franciszka Toboły, członek PZPR, były kierownik działu kadr huty w Ujściu.
W dniu 1 czerwca 1956 r. Franciszek Toboła w czasie przejazdu samochodem służbowym do pracy, w czasie nagłego hamowania, doznał silnego urazu głowy.
8 grudnia 1956 r. wysłał pismo do KC PZPR w sprawie swojej rehabilitacji. W odpowiedzi, która nadeszła z Generalnej Prokuratury, powołując się na amnestię, napisano : „karę uważa się za niebyłą i usuwa z rejestru kar”.
Schorowany i rozgoryczony ogólną atmosferą panującą wobec jego osoby, 30 czerwca 1958 r., przeszedł z pracy w Hucie Częstochowa na rentę inwalidzką. Zmarł 9 września 1962 r. w Częstochowie na zawał serca. Pochowany w Ostrzeszowie, obok zmarłej w lutym 1945 r., żony Heleny. Jego pogrzeb był wielką manifestacją patriotyczną z licznym udziałem mieszkańców Mikstatu i Ostrzeszowa, miejscowości, dla których rozwoju przyczynił się.
Franciszek Toboła poza pracą zawodową zajmował się również działalnością społeczną. Był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej. Komitet Robotniczy Polskiej Partii Socjalistycznej w Pile, 9 stycznia 1947 r., wystawił mu legitymację tymczasową działacza Powiatowego Komitetu Polskiej Partii Socjalistycznej.
Od 1948 r. należał do Polskiego Związku byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych Koło w Pile, numer ewidencyjny 8505.
Z dniem 1 listopada 1952 r. został członkiem Związku Zawodowego Hutników w Polsce.
Franciszek Toboła kochał przyrodę. Pasjonował się ogrodnictwem, sadownictwem i pszczelarstwem, a przed 1939 r. również myślistwem. W życiu rodzinnym był wzorowym mężem, ojcem i dziadkiem. Ponad życie kochał Polskę, dla której poświęcił swoje pasje, życie rodzinne i zdrowie. Nigdy nie żałował pracy w konspiracji i zawsze był przekonany, że walka o wolny i sprawiedliwy kraj jest jego największym obowiązkiem. Umiłowanie ojczyzny i wolności, zaszczepił w dzieciach i wnukach.
Dwukrotnie żonaty. Związek małżeński z Heleną Anna Antoniną Kurzawską ( 1898 – 1945) z rodziny rzemieślniczej, zawarł 18 czerwca 1923 r. w Kępnie.
Helena Toboła zajmowała się prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci, ale także działalnością charytatywną i kulturalną na terenie miasta Mikstat, w okresie okupacji również tajnym nauczaniem. Zdobyła sobie szacunek i uznanie miejscowej ludności. Po aresztowaniu męża pozostawała bez środków do życia. Przeszła liczne rewizje i przesłuchania.
Franciszek i Helena mieli czwórkę dzieci – synów: Bogdana (1924-2003) inżyniera budownictwa, Jana (1925 – 1990) lekarza i Stanisława (1927 – 2009) kierownika zaopatrzenia w POWOGAZ oraz córkę Jadwigę (1930 – 2016) ekonomistkę.
21 grudnia 1946 r. ożenił się w Pile z Haliną Gruszewską z domu Mrożek (noszącą nazwisko po mężu, Józefie Gruszewskim, zmarłą 15 grudnia 1965 r. w Częstochowie), matką dwóch synów: Jacka i Grzegorza. Franciszek i Halina nie doczekali się własnych dzieci.
Większość wolnego czasu Franciszek Toboła spędzał z dziećmi i wnukami z pierwszego małżeństwa.
Za działalność powstańczą, niepodległościową i zawodową Franciszek Toboła został odznaczony przed 1939 r. m.in.: Odznaką Pamiątkową Wojsk Wielkopolskich (patent nr T. 427 z dnia 1 sierpnia 1921 r. ), Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Medalem Pamiątkowym „Za Wojnę 1918 – 1921”, Brązowym Medalem „Za Długoletnią Służbę”. Po 1945 roku – Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym (leg. nr B-42951 z 27.08.1957), Śląskim Krzyżem Powstańczym (leg. nr C-7400 z 31.03.1958), oraz Medalem „Zwycięstwa i Wolności 1945”.
28 lutego 1958 r. Zarząd Okręgu Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Katowicach wystąpił pismem nr 74/58 o przyznanie Franciszkowi Tobole Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski. Wniosek ten jednak nigdy nie został rozpatrzony pozytywnie.
Decyzją Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za zasługi na rzecz obronności państwa pośmiertnie z dniem 26 września 2022 r. został mianowany na stopień podporucznika, a postanowieniem Prezydenta RP z dnia 25 października 2022 r. odznaczony pośmiertnie Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (leg. Nr 483-2022-8).
Dowodem pamięci potomnych dla dokonań Franciszka Toboły są obiekty użyteczności publicznej noszące jego imię : rondo w Pile u zbiegu ulic Ludowej i Okólnej (2013), ulica osiedlowa w Mikstacie, tablica na budynku przy ul. Tucholskiej 9 w Pile (2012, gdzie mieszkał) , tablica w Urzędzie Miasta Piły (2012) oraz kamień z tablicą na placu przy Urzędzie Miasta i Gminy w Mikstacie (2018).
Bibliografia
Źródła:
Archiwum Rodziny Toboła
Archiwum Prezydenta RP – wniosek o nadanie Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego, wniosek o nadanie Śląskiego Krzyża Powstańczego
Archiwum Urzędu Miasta w Pile – teczka akt osobowych Franciszka Toboły
Zbiory Muzeum Okręgowego w Pile
Literatura:
Franciszek Toboła : powstaniec wielkopolski i śląski : burmistrz Mikstatu : pierwszy prezydent Piły / Wojciech Kicman. Wydanie 2. uzupełnione i poprawione. – Piła : Wojciech Kicman, 2022. – 67s. : faksymilia, fotografie, portrety
Franciszek Toboła : powstaniec wielkopolski i śląski, Pierwszy prezydent Piły / Wojciech Kicman, [współpr. red. i konsult. historyczna Marek Toboła]. Piła : [Wojciech Kicman], 2012. – 43 s. : il
Utrwalać pamięć/Roman Chwaliszewski// Głos św. Antoniego, 2012, nr 7, s. 20-21 : il.
Franciszek Toboła – powstaniec wielkopolski i śląski, więzień polityczny, burmistrz Mikstatu i pierwszy prezydent Piły/Wojciech Kicman// Kronika Wielkopolski, 2011, nr 3, s. 115-122 : port.
Franciszek Toboła – biografia, dokumenty : zestaw 53 fotokopii zdjęć i dokumentów/ Bogdan Toboła. – 116 stron, przekazanych w lutym 2000 r. do zbiorów Muzeum Stanisława Staszica w Pile
Opracowanie : Wojciech Kicman, Maria Bochan